Amerika ve Osmanlı'nın devrim kahvehaneleri

NEW YORK - Amerikan Devrimi'nin kahvehaneleri ile Türkiye'deki (Osmanlı'dan bugüne) kahvehane kültürü, sosyolojik olarak birbirine inanılmaz derecede benzeyen "iki farklı dünya" gibidir. Her iki kültür de kahvehaneyi sadece bir içecek içme yeri değil, "iktidarın giremediği veya denetleyemediği bir sivil alan" olarak konumlandırmıştır.
İşte bu iki anlayışı birleştiren temel noktalar:

1. "BILGI MERKEZI" VE "GAZETELERIN DOĞUŞU"

Amerika'da kahvehaneler, gazetelerin yüksek sesle okunduğu ve Britanya'dan gelen haberlerin tartışıldığı yerlerdi. Türkiye’de de durum farksızdı:
Mekteb-i İrfan (Bilgi Okulu): Osmanlı'da kahvehanelere "Kıraathane" (Okuma Evi) denirdi. 19. yüzyılda gazeteler yaygınlaştığında, insanlar buraya gazete okumak ve memleket meselelerini tartışmak için gelirdi.
Sözlü Gazete: Okuma yazma oranının düşük olduğu dönemlerde, bir kişinin yüksek sesle gazete okuması ve diğerlerinin dinlemesi hem Boston'da hem de İstanbul'da aynı toplumsal bilinci oluşturuyordu.

2. SIYASI MUHALEFETIN VE İSYANIN BEŞIĞI

Metinde bahsettiğiniz "Green Dragon" tavernası neyse, Osmanlı'daki yeniçeri kahvehaneleri de oydu:
Denetlenemeyen Alanlar: Osmanlı sultanları (özellikle IV. Murad), kahvehaneleri sık sık yasaklamıştır. Çünkü buralar halkın dedikodu yaptığı, yönetimi eleştirdiği ve isyan planladığı yerlerdi. Tıpkı Britanya’nın kahvehaneleri "fitne yuvası" olarak görmesi gibi, Osmanlı sarayı da bu mekanları otoriteye tehdit olarak görmüştür.

Yeniçeri Kahvehaneleri: Amerikan Devrimi'nde "Sons of Liberty" (Özgürlük Oğulları) nasıl kahvehanelerde örgütlendiyse, Osmanlı'da da Yeniçeriler kendi kahvehanelerinde toplanarak kazan kaldırma planları yaparlardı.

3. SINIFSAL FARKLILIKLAR VE SOSYALLEŞME

Amerika’daki kahvehaneler meyhanelerden (tavern) daha "ayık ve entelektüel" bir alan olarak ayrışırken, Türkiye'de de benzer bir ayrım vardı:
Zümre Kahvehaneleri: İstanbul’da her meslek grubunun (itfaiyeciler, aşıklar, meddahlar) ayrı kahvehanesi vardı. Bu, toplumun her katmanının kendi "kamusal alanını" yaratmasını sağladı.
Üçüncü Mekan: Ev (birinci mekan) ve iş (ikinci mekan) arasındaki o meşhur "üçüncü mekan" kavramı, her iki kültürde de demokrasinin yerel ölçekte işlemesini sağladı.

KARŞILAŞTIRMALI ÖZET TABLOSU

Özellik
Koloni Amerika Kahvehanesi
Osmanlı/Türk Kahvehanesi

Temel İçecek
Filtre/Demleme Kahve (Çaya tepki)
Türk Kahvesi (Kültürel imza)

Siyasi Rol
Britanya'ya karşı bağımsızlık planı
Devlet denetimine karşı sivil eleştiri

İletişim Türü

Gazete okuma ve yazışma
Sözlü kültür, Meddah ve Karagöz
Otoritenin Tavrı
Baskıcı vergilendirme ve şüphe
Yasaklar, kapatmalar ve gizli takip

İKI KÜLTÜRÜN BIRLEŞTIĞI NOKTA: "ÖZGÜRLÜK SOHBETI"

Amerikan Devrimi'ni ateşleyen şey, insanların bir fincan kahve eşliğinde "Neden temsil edilmeden vergi veriyoruz?" sorusunu sormasıydı. Türkiye'de ise kahvehane kültürü, mahalle dayanışmasının ve toplumsal hafızanın korunduğu bir kale oldu.
Bugün modern dünyada bu iki gelenek, internet kafelerden ziyade "üçüncü dalga kahvecilerde" birleşiyor. Ancak 18. yüzyılın o "politika kokan" kahve dumanı, her iki toplumun da modern kimlğinin oluşmasında en büyük pay sahibi.