Çirkin heykeller tartışılıyor

ANTALYA- Son dönemde çirkin Atatürk büstleri tartışılıyor. Anıt kültürünün yaygın olduğu Türkiye'de heykeltraşlar arasında alaylı-okullu tartışması yapılırken, fiyatlar arasındaki farklılık da dikkati çekiyor.
Bir tarafta dağa yerleştirilen 4.2 milyon TL'lik masklar, diğer taraftan bin 500 TL'lik büstler... Türkiye'nin dört bir yanında devam eden heykel ve büst tartışmaları, "bu işin nasıl bir piyasası var' sorusunu akıllara getiriyor. Yaptığımız araştırmada heykel piyasasının bir hayli renkli ve hareketli olduğuna şahit oluyoruz. Piyasada 4.2 milyon TL'ye Atatürk maskı imal eden de, "fotoğrafınızı gönderin heykelinizi yapalım" diyen, hatta hazır kalıptan 15 günde Atatürk heykeli veya büstü teslim eden heykeltıraşlar da var. Fotoğrafınızı göndererek ortalama bin 500-2 bin 500 TL'ye büstünüzü yaptırabiliyorsunuz. 1 metreyi geçen heykeller ise genellikle 10 bin TL'den başlıyor. Ama 5 metrelik bir atlı heykel yaptırmak isterseniz, en az 200 bin TL'yi gözden çıkarmanız gerekiyor. Müşteri kitlesi de hayli geniş. Belediyelerden tutun da babasının, çocuğuyla köpeğinin büstünü yaptırmak isteyen bile var.
Tabii burada işin kalitesi konusunda problemler de çıkıyor. Nitekim sık sık alevlenen "çirkin Atatürk büstü" tartışmalarına son olarak gazeteci Fatih Çekirge de katıldı ve "Onu betona ve demire hapseden bu estetik cinayeti kim durdurabilir?" diye sordu. Ancak bu tartışma aslında Türk heykel camiasında yaşananların yanında buzdağının sadece görünen kısmı...
Türkiye'deki üniversitelerde toplam 50 civarında güzel sanatlar bölümü bulunuyor. Ancak her mezunun heykeltraş olmadığı gibi, piyasada alaylı heykeltraşlar da bulunuyor. Heykeltıraşların sayısının yaklaşık 500 kişi olduğu tahmin ediliyor. Bu heykeltraşlar ortalama bin 500-2 bin tane irili ufaklı eser üretiyor. Eserler yüzlerce yıl kalacak potansiyele sahip olsa da sektörde, sağlıklı bir kayıt sistemi, arşivleme ve istatistik bulunmuyor. Sadece Kültür Bakanlığı verilerine göre, 2008 yılında gelen 150 anıt ve büst talebinden 48'inin değerlendirildiği, Bakanlığın bu 48 adet talep için toplam 584 bin TL ödediği bilgisi bulunuyor.

Anıt azaldı, heykel revaçta
Türk heykelciliğinin ekmek kapısı ise uzun yıllar anıtlar olmuş. Ancak son dönemde anıtlar yerini, sanat ve ticari iş olarak heykele bırakmaya başlamış durumda. İzmir'de 4.2 milyon TL'ye malolan, 42 metrelik boyuyla Türkiye'nin en büyük, dünyanın ise 10. büyük rölyef projesi olan Atatürk Dağı'nın heykeltraşı olan Harun Atalayman, bugün Türkiye'de bir heykel ekonomisinin oluştuğunu belirterek, "Örneğin ben kamu kurum ve kuruluşlarıyla çalışıyorum. Belediyeler kent mobilyası ve görsel öğeler olarak çeşitli heykeller koymaya başladılar. Ancak bir tüccar mantığıyla çalışmıyorum" diyor.
Heykel piyasasında ticaret birkaç türlü yürüyor. Birinci yol galeri. Sanat galerisi yüzde 25-40 arası bir komisyonla heykeli satıyor. İkinci yol, yarışma, ihale ve sergiler. Üçüncü yol ise, tanınmış heykeltıraşların özel otobanı. Yani alıcı ayaklarına kadar gidip sipariş veriyor. En çok da bu üçüncü grup kazanıyor. Bu seviyeye gelen bir heykeltıraş genellikle en az 20 yılını mesleğe verenlerden oluşuyor.

Fiyatı heykeltraşın ünü belirliyor
Türkiye'de heykel piyasası yarışmalar hariç pazarlıkla yürüyor. 3-6 metrelik bir heykelin fiyatı 80-200 bin TL civarında değişiyor. Bronzda fiyat 2 katına kadar çıkabiliyor. Ağırlıklı olarak polyester kullanılıyor. Evinize yerleştireceğiniz, 1 metreden küçük heykeller ise 2-15 bin TL arasında alınabiliyor. Son dönemde piyasadaki en büyük rakam ise Harun Atalayman'ın Buca'daki 4.2 milyon TL'lik maskı. Ancak Atalayman, bu rakamın düşük bir fiyat olduğunu ve zorlandıklarını söylüyor. "Ben de doğru dürüst para kazanamadım" diyen Atalayman'a göre, en büyük ödül halkın beğenmiş olması. Atalayman, çeşitli belediyelere eser üretmelerine rağmen paralarını alamadıklarından da yakınıyor.
Heykeltraş Prof. Dr. Burhan Alkar da, 1986'da 25 milyon TL'ye anlaştığı bir anıt heykel için kavga dövüş 9 milyon TL alabildiğini, para kazanamadığı gibi 250 kilo kadar demiri de cebinden ödemek durumunda kaldığını söylüyor.
Tabii İstanbul'daki Beşiktaş Belediyesi gibi işlerini hakkıyla yapan kurumlar da var. Belediye son olarak, Leyla Gencer için bir anıt yaptırma kararı aldı. İhale şartnamesiyle birlikte yarışma açtı ve istenen heykelin kaide hariç en fazla 2.5 metre olmasını, maliyetinin 120 bin TL+KDV'yi geçmemesini istedi. Birinci, ikinci ve üçüncüye verilecek ödül miktarını, maket boyutuna kadar tespit etti ve jüriyi de önceden ilan etti. Tasarımların, 20 Kasım 2009 saat 17.00'ye kadar Beşiktaş Belediyesi Plan ve Proje Müdürlüğü'ne teslim edilmesi gerekiyor.
Galeri Apel'in sahibi Nuran Terzioğlu'na göre de, Türk heykeltıraşları yetenekleri ölçüsünde gelir elde edemiyor. Terzioğlu, özelikle kriz döneminde ilk terk edilenin sanat olduğunu vurguluyor.
Heykeltraş Mehmet Aksoy'a göre de, asıl olarak heykeltıraş değil heykel tüccarı ayakta. Aksoy, bir heykeltıraşın para için siparişi verenin her talebine boyun eğmeyi doğru bulmuyor.

Parasızlıktan intihar eden var
Mimar Sinan Üniversitesi Rektörü, heykeltıraş Prof. Dr. Rahmi Aksungur ise, heykele "telif eser" olarak bakıyor. Aksungur, bir heykeltıraşın en iyi ihtimalle orta halli bir yaşam sürebileceğini söylüyor. Parasızlıktan intihar eden heykeltıraşlar gördüğüne de dikkat çeken Aksungur, "Heykelden para kazanılamaz, gerçek heykeltıraş işinsanı değil, sanatçıdır" diye konuşuyor. Aksungur, heykelin sanat olma biçimini ise, şöyle açıklıyor. "Gidin yüzünüzün bir kalıbını çıkarttırın. Çirkin bulur, size benzemediğini söylersiniz. Ama heykeliniz yapılırsa size benzer. Çünkü heykeltıraş edayı da hesaplar. Duruşunuzu, güleçliğinizi, sevimliliğinizi de yansıtır."

Müteahhit işi Rus'a veriyor
Güzel Sanat Eseri Sahipleri Meslek Birliği (GESAM) Başkanı Doç. Dr. Osman Altuntaş, en çok devlet, belediyeler, bürokrasi ve askeriyenin heykel siparişleri verdiğini, sorunun da tam burada başladığını belirtiyor. Altuntaş, şöyle devam ediyor: "Buralardan işleri müteahhitlere veriyorlar. Müteahhit de gidip Rus heykeltıraş buluyor. Şu anda ordunun hemen hemen tüm kurumlarına yapılan işlerin çoğu bu durumda. Anıtkabir'de bile Rus heykeltıraşların işi var. Diyelim Türk heykeltıraş 50 TL'ye yapıyor. Müteahhit ise kurumdan 150 TL alıyor. Rus heykeltıraşa da 10 TL veriyor. Cambaz piyasası yani. 2004'te Anıtkabir'de rölyef temizliği için 88 bin TL+KDV ödenmiş. Söyleselerdi, öğrencilerimi götürürdüm. Harçlık gelse bile yaparlardı."
Heykeltıraşlar Derneği Başkanı Ertuğ Atlı ise, son yıllarda trendin 3 boyuta yöneldiğini söylüyor. Atlı, önümüzdeki dönemde ilk kez dernek üzerinden bir heykel müzayedesi yapılacağını da açıklıyor.

Doğum günü armağanı büst
İstanbul Seyrantepe'deki atölyesinde fotoğraf üzerinden büst çalışmaları yapan Dursun Dönmez, bu sayede sergiler ve özgün çalışmalar için kaynak yarattığını savunuyor. Halen bir işadamının eşine doğum günü sürprizi olarak hazırlattığı büst üzerinde çalışan Dönmez, önüne söz konusu kişinin farklı açılardan çekilmiş fotoğraflarını koyuyor ve büstü yapıyor. Dönmez, bu işe bir otel sahibinin babası için büst yaptırmak istemesi üzerine odaklandığını ifade ediyor. Bugüne kadar bir galericinin babası ya da bir babanın köpeğiyle oynayan oğlu gibi farklı taleplerle 20'den fazla büst yapan Dönmez, atölyesinin bir başka kısmında da özgün çalışmalarını üretiyor. Ancak Dönmez, bu büstlerin de "sanat" kategorisinde yer aldığını düşünüyor. Bugün hayranlıkla izlenen pek çok sanatçının da sipariş üzerine eserlerini ürettiğini dile getiren Dönmez, polyester bir büstü bin 800-2 bin 500 TL arasında yapıyor. 1.70 metrelik bir heykel ise Dönmez'in atölyesinde 12-15 bin TL'ye fiyatlanıyor.

Kalıptan yüzlerce Atatürk heykeli yapıyor
Heykel işinden bir başka açıdan para kazanan ve kimi zaman "fasoncu" diye suçlanan Necati İnci, Maltepe'deki atölyesinde bugüne kadar 10-12 farklı kalıptan 400 civarında Atatürk heykeli ve binlerce büst satmış. Atatürk'ün Türk halkının hoşuna giden formunu oluşturduğunu savunan İnci, heykelleri genellikle kalıptan yapmasının nedenini ise fiyatın uygunluğu olarak açıklıyor. Atölyenin bahçesinde bulunan 5 metre yüksekliğindeki atlı Atatürk heykelinin orijinal üretilmesinin maliyeti 180-200 bin TL civarında. Kalıptan çıkarılarak teslim edilirse fiyat 50-60 bin TL'ye düşüyor.
İnci, babadan kalma ve alaylı olarak sürdürdüğü heykel işinde halen Türkmenistan'da 63 metrelik Mahdum Kulu adlı bir anıt için çalışma yürütüyor. İnci'nin atölyesinde 8-10 personel çalışıyor.

Dünyadaki rakamlar dudak uçuklatıyor
Dünya heykel piyasasında dudak uçuklatan rakamlar dönüyor. Örneğin, 2008'de New York'ta yapılan bir açık artırmada, 8 cm boyundaki antik bir heykel 57 milyon dolara satın alındı. Marc Quinn adlı bir heykeltraş ise 50 kilo altın kullanarak, ünlü model Kate Moss'un gerçek boyutlarda heykelini yaptı. Heykelin fiyatı ise 1.5 milyon sterlindi.

'Çirkin Atatürk büstleri' nasıl engellenir
Heykeltıraşlar, Atatürk heykel ve büstlerinin hem anatomi hem de kalite yönünden yetersiz olması karşısında alınabilecek önlemleri şöyle sıralıyor:
- Kamusal alanlar için yapılacak heykeller bir sanat komisyonundan geçsin.
- Mutlaka yarışma açılsın.
- Seçici kurullarda sanatçılar bulunsun.
- Bozuk heykelleri değiştirelim.
- Kamu kurumları sanat danışmanı bulundursun.

Çirkin heykellerle ilgili kim ne diyor?
Harun Atalayman: Heykel demeye bin şahit objeler var. Bu da bizi normal vatandaştan daha fazla rahatsız ediyor. Ayrıca Türkiye'deki Atatürk heykeli gereğinden fazla.
Mehmet Aksoy: Anıtlar Türk heykel sanatının mezar taşlarıdır. Bu heykellerle Atatürk'ün saygınlığının bitirildiğini düşünüyorum. Hem Türk heykeline hem de Atatürk'e saygısızlık yapılıyor. Kaldırılmalı.
Ertuğ Atlı: Son zamanlarda Atatürk yaptırma hevesi doğdu. Görgüsüzlük hali içindeyiz. Yetkin midir değil midir bakmadan yaptırıyorlar. Bu nedenle birtakım heykeller estetik ve form olarak görsel kirliliğe sebep oluyor.
Burhan Alkar: Atatürk anıt heykelciliği, 1980'lerin sonuna kadar Genç Türkiye Cumhuriyeti'nin bir kararı olarak destek amaçlıydı. Ama günümüzde yetersiz heykeller kirliliğe sebep oldu.
Rahmi Aksungur: Sanat eserinin üzerinde yoğunlaşmamış amaçların sonucu hep dramatik olmuştur. Acemi bir sanatçı, deneyim eksikliği ile yapamamış olabilir. Ama bu durumda da o eseri yaptırmak isteyen kurum yeterli araştırma yapmamış demektir.
Necati İnci: Alaylı olmak önemli değil. Rodin de alaylıydı. Ama göz terbiyesi önemli. Bu terbiyeyi almayanlar bozuk heykeller üretiyor. Anatomi bile bilmiyorlar.

Antalya'ya 6 katlı apartman yüksekliğinde Atatürk anıtı
Antalya Büyükşehir Belediyesi, Antalya Çallı Kavşağı'ndaki Atatürk heykelinin yerine yaklaşık 6 katlı apartman yüksekliğinde görkemli bir anıt yapmak için çalışmalara başladı. Yeni anıtın yüksekliği 17.60 metre, taban genişliği ise 14.80 metre olacak. Boyutları Çallı Meydanı'nın ölçüleri ile orantılı olan anıtın 10 Kasım'a yetiştirilmesi hedefleniyor.
Prof. Dr. Tankut Öktem Atölyesi tarafından tasarlanan Türk tarihi ve Kuvva-i Milliye Destanı ile günümüz modern Türkiye'sini detaylarıyla temsil edilecek anıt, Atatürk'ün at üzerindeki heykeliyle tamamlanıyor. Anıtta Antalya tarihinin dönemeçlerini oluşturan detaylar tümüyle yer alacak.
Anıt, Antalya'nın en önemli ve büyük meydanlarından olan Çallı Meydanı'na uyum sağlaması amacıyla trafiğin aktığı her yönden algılanması için daire formunda bir kaide üzerine oturtulacak. Mevcut Atatürk heykeli, hafif raylı sistem çalışmaları sırasında kaldırılıp yeniden yerine takılmıştı. Heykelin genişletilen kavşağa göre büyüklüğü konusunda eleştiriler alan Antalya Büyükşehir Belediye Başkanı Prof. Mustafa Akaydın, Atatürk heykelinin yeniden projelendirilerek yapılması talimatını vermişti. Kaldırılacak heykelin ise yeni Adliye Binası önüne konulması yönündeki görüşün ağırlık kazandığı, heykeli yaptıran Tes-İş Sendikası Antalya Şubesi'nin rızasının alınmasıyla ilgili görüşmelerin devam ettiği açıklandı.